Monety bite dla prowincyi polskich przez Austryę i Prusy oraz monety Wolnego Miasta Gdańska, Księstwa Warszawskiego i w oblężeniu Zamościa (1906)

Niniejszem wydawnictwem mamy zamiar uzupełnić jedną z luk w numizmatyce polskiej mianowicie, od upadku jeszcze Rzeczypospolitej aż do wskrzeszenia w r. 1815 Królestwa Polskiego. Dotąd jeszcze ten dział prawie że nietkniętym, gdyż ani Bandtkiego „Numizmatyka krajowa” (Warszawa 1839— 40. 4°. 2 tomy), ani hr. Czapskiego „Catalogue de la collection des medailles et monnaies polonaises" (Petersburg-Kraków. 1871— 1891. 4°. 4 tomy), należycie nie odzwierciedlają tego krótkiego okresu numizmatyki polskiej. Wprawdzie Wielki Książe Jerzy Michałowicz w Swych cennych wydawnictwach opracował i monety bite w r. 1813 podczas oblężenia Zamościa, lecz ten mały rozdział niknie w ogromie wydawnictw Dostojnego Autora.

Oprócz krótkich wiadomości historycznych o każdym gatunku monet i objaśnienia inicyałów, podajemy jeszcze zbiór tych dokumentów menniczych, odnoszących się do danej epoki, które byliśmy w stanie zgromadzić. Może inni miłośnicy numizmatyki, postarają się uzupełnić naszą pracę nowemi poszukiwaniami, szczególnie archiwalnemi, odnoszącemi się do bicia monet przez Austryę i Prusy, na które w swych badaniach nie mogliśmy natrafić.

W r. 1772 w skutek pierwszego rozbioru Polski, część krajów polskich pod nazwą Galicyi i Lodomeryi wraz ze starostwem Spiskiem , wpierw jeszcze samowolnie zaaneksowanem, tudzież księstwa Oświęcimskie i Zatorskie ostatecznie wcielone zostały pod panowanie Austryi.

Spiż wraz z Galicyą i Lodomeryą zabrane zostały na mocy urojonych pretensyi, odziedziczonych jakoby w spadku jeszcze po Andrzeju królu węgierskim; księstwa zaś Oświęcimskie i Zatorskie oderwano od Polski bez powoływania się na jakiekolwiek prawa do nich. To też Galicyę i Lodomeryę Austrya uważa tylko jako ziemie dawniej oderwane, a wtedy prawnie znowu włączone do królestwa węgierskiego i od razu wprowadziła tam całą administracyę i porządki niemieckie. — Ponieważ zaś tego samego gwałtu nie można było upozorować co do Oświęcimia i Zatora, przyłączono je do Niemiec na mocy niby dobrowolnego żądania mieszkańców tych księstw, ciążących do pobratymczego Śląska, chwilowo więc pozostawiono im ustrój administracyjny Polski. Faryzeuszostwo zaś swoje co do życzliwości względem mieszkańców, uwzględnienia ich przyzwyczajeń i tradycyi posunięto nawet do tego stopnia, że gdy stopa monetarna polska była różną od niemieckiej, rozkazano wybijać specyalną monetę dla księstw Oświęcimia i Zatora, stosując do niej w zupełności stopę menniczną polską.

W r. 1774 rozkazano w węgierskiej mennicy miedzianej w Szomolnoku (Schmollnitz) wybijać monetę miedzianą szelężną, a w wiedeńskiej miejskiej — monetę srebrną: złotówkową czyli 15 krajcarową (równając krajcar z groszem ) i dwuzłotówkową czyli 30 krajcarową. W dobroci ziarna srebra porównano ją także z monetą polską, lecz wybijano według wagi grzywny wiedeńskiej; przez zamianę zaś groszy na krajcary przygotowywano i przyzwyczajano ludność do robienia rachunków według monety niemieckiej. Szelągi miedziane bito tylko w r. 1774, monetę zaś srebrną w latach 1775— 1777. Wkrótce jednakże przestano wybijać te specyalne pieniądze i, wraz z administracyą, wprowadzono monetę państwową.

W r. 1794, kiedy w Polsce w celu wyzwolenia się z pod wpływów obcych, pod wodzą Kościuszki wybuchnęło ogólne powstanie narodowe, Niemcy, bojąc się o swe posiadłości oderwane od Polski, gromadzą w tych prowincyach siły zbrojne i jednocześnie kokietują Polaków. Pragnąc zaś zamanifestować swe niby serdeczne uczucia względem nich, rozkazują wybijać dla Galicyi i Lodomeryi specyalną monetę — groszową i trzygroszową, przedtem w Niemczech nieznaną, stosując się w zupełności nietylko do stopy mennicznej polskiej, lecz nawet na samej monecie zaznaczając jej wartość polskiego grosza: GROS(SUS) POL(ONICUS), pomimo, że na stronie głównej naokoło herbu cesarskiego w półkolu zamieszczono napis: MONET(A) AER(EA) EXERCIT(US) CAES (AREI) REG(II). Z napisu tego widzimy, że przeznaczeniem

tej wyjątkowej monety, była wypłata żołdu dla wojska, rozmieszczonego w obrębie prowincyi dawnej Polski; była to więc moneta specyalnie przeznaczona dla Galicyi. Kiedy powstanie zaczęło przybierać pomyślny obrót, gdy połączone rosyjsko-pruskie wojska zostały zmuszone do odstąpienia od oblężenia Warszawy, Niemcy zaniepokojone, chcąc się przypodobać Polakom, zamyślają wprowadzić w Galicyi i inne gatunki monety już srebrnej, specyalnie wybijanej według stopy polskiej. Temu, jak się zdaje, zawdzięcza swe pochodzenie sześciogroszówka, dotychczas znana w dwóch egzemplarzach (Tab. I Nr. 13) i z tego powodu zaliczona do rzędu monet próbnych.

Później nie było już ani czasu do robienia nowych stempli do innych gatunków monety ani nawet potrzeby dalszego wybijania poprzednich. Bitwa pod Maciejowicami położyła koniec wszelkim wątpliwościom i była jakby ostatniem hasłem do upadku niepodległości Rzeczypospolitej polskiej. To też Wiedeń, tradycyjnie na dwóch stołkach siedzący, zwija chorągiewkę swych sympatyi dla Polaków i nietylko, że nie wprowadza zamierzonej monety srebrnej, lecz już nawet uważa za bezcelowe utrzymanie w kursie monety miedzianej; po ostatecznym zaś rozbiorze Polski ze zdwojoną energią i w spokoju o swe zabrane prowincye, oddaje się prześladowaniu Polaków i celom germanizacyjnym.

Po upadku Rzeczypospolitej polskiej, prowincye odpadłe pod panowanie Prus, zostały wcielone do tegoż państwa pod nazwą Prus Południowych (Borussia Meridionalis). Administracya w tych prowincyach zaprowadzoną została odrazu na modłę pruską. Moneta pruska pierwotnie, za czasów lennych, zastosowaną była do stopy monetarnej polskiej; potem wszakże przyjęła niemiecką, nie mówiąc o fałszowaniu przez Fryderyka II, wielkiego fałszerza polskiej monety zdawkowej. Jednostką, jak dawniej, był też talar, lecz dzielił się nie na grosze i szelągi, lecz na srebrne grosze i fenigi. Otóż po aneksyi Prus Królewskich, Wielkiej Polski i Mazowsza, moneta pruska okazała się niezbyt dogodną: lud z nieufnością ją przyjnował, a zadawalniał się pozostałą w obiegu monetą polską. Rząd pruski, pragnąc stopniowo oswoić mieszkańców zabranych prowincyi z monetą pruską, rozkazał wybijać w mennicach berlińskiej, wrocławskiej

i królewieckiej specyalną dla Prus Południowych monetę miedzianą, wartości szeląga, półgrosza, grosza i trojaka, w zupełności według stopy polskiej, z wyobrażeniem Fryderyka Wilhelma albo monogram u jego po jednej stronie, po drugiej zaś — orła pruskiego. Taką monetę wybijano odr. 1796 do r. 1798 włącznie, potem zaprzestano ją wybijać, skoro ludność cokolwiek przywykła do porządków pruskich. W roku zaś 1801, specyalnie dla miasta Gdańska, wybito w Berlinie monetę szelężną, której brak dotkliwie dawał się odczuwać handlowi Gdańskiemu.

Po niefortunnej wojnie Prus z Napoleonem I, na mocy pokoju Tylżyckiego w r. 1807, Gdańsk z dwumilowym obwodem został odebrany Prusom i uznany za wolne miasto. — Wobec potrzeb ożywionego handlu miasto odrazu odczuło brak zdawkowej monety i w r. 1808 otworzyło własną mennicę. — Mincarzem mianowany został Jan Ludwik Meyer, który też kładł swój inicyał M na odwrotnej stronie monet. Mennica istniała do r. 1813; wybijano w niej: szelągi w latach 1808 i 1812, grosze w r. 1809 i 1812, szóstaki w r. 1808 i 1809, te ostatnie z powodu swej rzadkości uchodzą za próby mennicze. Po upadku Napoleona Gdańsk ponownie został wcielony do Królestwa Pruskiego.

W r. 1815, na mocy uchwał Kongresu Wiedeńskiego, Księstwo Warszawskie zostało skasowane: z części jego utworzono Królestwo Polskie, które, wraz z tytułem króla polskiego, otrzymał cesarz Aleksander I; Kraków z kilkumilowym obwodem uznano za miasto wolne, zostające pod opieką Rosyi, Austryi i Prus ; część Prus Królewskich włączono do Prus bez żadnych zastrzeżeń, a część Wielkopolski, pod nazwą Wielkiego Księstwa Poznańskiego, oddano również Prusom z warunkiem, że król pruski zachowa i uszanuje wszystkie tradycye i zwyczaje narodu, i że to Księstwo, rządzone przez specyalnego namiestnika króla pruskiego, będzie tylko uznawało zwierzchnicze prawa Prus. Wobec braku zdawkowej monety, bitej według stopy polskiej, w zupełności odrębnej od pruskiej, Fryderyk Wilhelm III rozkazał w mennicach berlińskiej i wrocławskiej wybijać specyalną monetę dla W. Ks. Poznańskiego, mianowicie: grosze i trojaki; ten gatunek monety był wybijany w latach 1816 i 1817 i to w nieznacznej ilości.

Pogrom Prus pod Jeną i Auerstadtem złamał doszczętnie ich potęgę i omal, że nie wymazał z karty Europy. Wdzięki ponętnej Luizy, żony Fryderyka Wilhelma III, uratowały Prusy od zupełnej zagłady; okrojono tylko posiadłości pruskie. Pomiędzy wieloma prowincyami, jakie Prusy w r. 1807 straciły, na mocy pokoju Tylżyckiego, była i większa część zaboru polskiego, z którego Napoleon I utworzył Księstwo Warszawskie i oddał nad niem rządy Frydrykowi Augustowi, królowi saskiemu. Zaraz po ukonstytuowaniu się rządu, minister finansów Węgliński, zajął się urządzeniem mennicy i na ten cel w roku 1808 zakupił na rzecz skarbu za 14.000 dukatów, od ks. Józefa Poniatowskiego, ministra wojny, dom przy ulicy Bielańskiej w Warszawie, gdzie za czasów Rzeczypospolitej znajdowała się mennica króla Stanisława Augusta, a komisya skarbu zajęła się przygotowaniem narzędzi i utensyliów mennicznych.

Przygotowania musiały zająć sporo czasu, skoro mennica zaczęła funkcyonować dopiero w r. 1810). Mennica czynną była przez cały czas istnienia Księstwa Warszawskiego i nie wstrzymała swej czynności w r. 1813, gdy ministrów odpowiedzialnych zastąpili komisarze, wyznaczeni przez rządy związkowe. Istniała ona do końca roku 1815; po utworzeniu zaś Królestwa Polskiego była znowu czynną, przygotowując nową obiegową monetę bieżącą.

Za czasów Księstwa wybijano w niej: dukaty, talary, dwuzłotówki, złotówki, 10-groszówki, 5-groszówki, trojaki i grosze.

Po pogromie wielkiej armii pod Berezyną, niedobitki wojsk francuskich spiesznie i bezładnie cofnęły się do granic Francyi; armia zaś polska powróciła do Księstwa Warszawskiego, gdzie postanowiono i nadal dochować wierności Napoleonowi I.

Główne siły wojska polskiego z nad Noteci przeszły forsownym marszem do Saksonii, w celu połączenia się z nową armią Cesarza. Słabe zaś oddziały pozostały w kraju dla obrony fortec.

W twierdzy Zamojskiej gubernatorem i dowódcą został zamianowany generał dywizyi Hauke. Na początku r. 1813 obiegły ją wojska rosyjskie. Gdy w oblężonej twierdzy dawał się odczuwać brak pieniędzy, generał Hauke w dniu 3 września rozkazał, ażeby ze starej miedzi austryackiej, znajdującej się w magistracie miasta i ze sreber pofranciszkańskich, przechowywanych w miejscowej Kolegiacie, wybijać specyalną monetę na zapłatę zaległego żołdu wojsku, urzędnikom i jeńcom rosyjskim.

Z miedzi wybijano sztuki 6-groszowe, ze srebra zaś dwuzłotowe. Stempel do tych monet miał po jednej stronie napis: „Moneta w oblężeniu Zamościa”, po drugiej zaś w laurowym wieńcu wyrażona była wartość monety i rok 1813, a dokoła: „Boże dopomóż wiernym ojczyźnie".

Kontrolę odbijanej monety srebrnej prowadził podprefekt Kontecki, a miedzianej — major Machnicki; nadzór zaś nad wybijaniem monet i ciągnieniem srebra powierzony był porucznikowi inżynieryi Hinczowi, który też wykonał pierwsze stemple do dwuzłotówek bez granatu o grubych i nieforemnych literach; następnie medalierską robotę powierzono puszkarzowi Mikołajowi Karkowskiemu. Wybijanie monet odbywało się w ad hoc urządzonej mennicy, gdzie zamiast prasy używano katara, wprawianego w ruch przez jeńców rosyjskich. Wogóle wzięto srebra do przetopienia 159 funtów i 26 łutów wagi wiedeńskiej, z czego zwrócono kolegiacie 8 funtów 16 łutów, a ze 151 funtów i 10 łutów wybito dwuzłotówek 7830 sztuk na sumę 15.660 złotych; miedzianej zaś austryackiej monety przebito 1330 sztuk na sumę 266 złotych. Przed poddaniem twierdzy generał Hauke rozkazał zniszczyć wszystkie stemple i narzędzia menniczne. — Monety bite podczas oblężenia Zamościa powinny być zaliczone do pamiątkowych a nie obiegowych, jak to zaznaczono w protokole Dyrekcyi ministeryum przychodów i skarbu z dnia 22 marca 1814.

Pod dniem 27 lutego r. 1808 sąd Najjaśniejszego Fryderyka Augusta króla Saskiego księcia Warszawskiego Appelacyjny Departamentu Warszawskiego na zlecenie Ministra Sprawiedliwości w celu zdania raportu czy może Minister Skarbu z bezpieczeństwem wchodzić tak o budowle o Mennicę jako i o pozostałe statki menniczne, z kim może o to czynie umowę, i czy w assystencyi Sądu może tak być Skarb zapewniony, żeby kwestya od kredytów czyniona bydź nie mogła oświadczył:

Iż J. O. książę Józef Poniatowski Minister Wojny Sukcessor Stanisława Augusta, cum Beneficio legis et inventarii przyjął. Na podanie Sukcessora tego Beneficyalnego pod dniem 18 listopada 1799 r. uczynione, rozpoczętym został proces likwidacyjny i dekretem pod dniem 11 października 1805 r. zapadłym wszyscy nie zgłaszający się wierzyciele prekludowanemi zostali, tedy na mocy prawa prusskiego części I Tit IX § 449, Sukcessor benefieyalny mocen jest za zezwoleniem wierzycieli, lub za okazaniem zaspokojenia onychże dobrami do massy należącemi dysponować, a zatem w przypadku niniejszym Minister Skarbu z zupełnym bezpieczeństwem mógłby, gdyby tego potrzeba była Mennicę i pozostałe statki menniczne od J. O. księcia Józefa Poniatowskiego Ministra Wojny odkupić, nad to oświadczył iż in casu concreto nabywać mennicy na skarb podług stanu akt likwidacyjnych, potrzeby niema, a to dla następujących przyczyn:

Gdy proces likwidacyjny, rozpoczętym już został kamera bywsza, nomine fisci, przez Mandataryusza swego Wyczechowskiego, meldowała się do tegoż procesu pod dniem 3 stycznia 1804 r. żądając zapłacenia kanonu od placu na którym mennica stoi, rocznie po 350 # a to od dnia 31 maja 1796 r. przedstawiwszy kontrakt zawarty w dniu 3 lipca 1765 r. podług którego skarb królewski obowiązał się ówczasowemu dziedzicowi gruntu tego do biblioteki Załuskich należącego, Biskupowi Kijowskiemu Załuskiemu rocznie po 350 # kanonu opłacać. Dziedzic ten legował bibliotekę Załuskich ze wszystkiem i att. et pertinentiami podług dokumentu z dnia 18 września 1765 r. Zakonowi Jezuitów po zniesieniu których dobra zakonu tego podług konstytucyi 1775 r. na fundusz Komissyi Edukacyjnej przekazane zostały. Żądaniu temu względem zapłacenia kanonu, sprzeciwił się Contradictor massy Bestejner oświadczając iż kontrakt wzmiankowany w prawdzie w roku 1765 lecz tylko na lat 15 zawartym był, i to z zastrzeżeniem iż po upływie tych lat 15 właściciel placu lub jęgo Sukcessorowie, obowiązani są budowle na nim wystawione za cenę podług taksy przyjąć i że te 15 lat już upłynęły to Contradictor massy żądał iżby fiskus z żądaniem swem zapłacenia kanonu po 350 # usuniętym i przymuszonym został do odebrania placu swego wraz z budowlami na nim znajdującemi się to jest:

1. gmach długi murowany przy menażu gdzie kuźnia menniczna i ślusarnia etc. znajdują się.
2. stajnia dla koni do mennicy potrzebnych,
3. dom mieszkalny w tejże linii znajdujący się, dla osób do mennicy należących,
4. dom drugi mniejszy mieszkalny przy parkanie Maneży stojący i
5. szopa przy murze pałacu mennicznego.

Dekretem wyżej wzmiankowanym z dnia 11 października 1805 r. fiscus z żądanym zaległym kanonem po 350 # na rok odsądzonym został, nawzajem zaś fiscasowi moc odebrania tej posesyi zachowaną została.

Nota takowa została komunikowaną plenipotentowi Sukcesora beneficyalnego i ten pod dniem 24 listopada 1806 r. oświadczył, iż książę Poniatowski gotów jest żądaniom fisci zadość uczynić i plac z budowlami wspomnionemi fiskusowi oddać, wskutek czego skarb miał prawo do objęcia budowli mennicy za cenę z taksy wynikającą.

W dniu 8 marca 1808 r. zawarty został akt kupna i sprzedaży treści następującej: Ernst Sartarius de Schwanenfeld konsyljarz Tajny i Szambelan Dworu polskiego imieniem Józefa Księcia Poniatowskiego, Ministra Wojny, Sukcesora beneficyalnego Stanisława Augusta króla polskiego, jako generalny pełnomocnik z jednej strony jako sprzedający i Jan Węgliński, Minister Skarbu Księstwa Warszawskiego, upoważniony do zawarcia tego aktu reskryptem Najjaśniejszego pana z dnia 9 grudnia 1808 r. z drugiej strony jako kupujący na rzecz Skarbu Narodowego prawem wiecznej i nieodzownej własności pałac menniczny zwany w Warszawie przy ulicy Bielańskiej pod Nr. 607, na gruncie dziedzicznym stojący, do masy pozostałości Stanisława Augusta króla polskiego, należący, ze wszystkiemi oficynami, składami, wozowniami, stajniami i wszelkiem zabudowaniem tak jak go Książe Sukcessor beneficyalny posiadał i posiadać powinien tudzież z dziedzińcem drugim do Biblioteki Załuskich zwanej przytykającym czyli raczej z prawem do powierzchni jakie wyrok klasyfikacyjny w bywszej Regencyi Warszawskiej b. Rządu w kategoryi miedzy ówczasową kamerą a księciem Sukcessorem zapadły, i na dniu 16 grudnia 1805 r. ogłoszony massie pozostałości Królewskiej względem skarbu publicznego przyznał, to jest potrącając wartość powierzchni za przychody przez tęż massę pobierane, zgoła z tem wszystkiem co się w gruncie znajduje i do pałacu należy wszelkie prawo co do gruntu, jako i powierzchni i ruchomości na rzecz Skarbu Narodowego przenosząc, tak iżby tenże Skarb mocen był pałacem wspomnionym, przyległościami i przynależnościami onegoż jako swą zupełną własnością zarządzać.

Minister Skarbu przyrzeka w imieniu Skarbu Narodowego: iż tenże skarb zapłaci Józefowi Księciu Poniatowskiemu, zlewek prawa lub zlecenie prawomocne od niego mającemu za szacunek wyżej opisanego pałacu i sprzedanych wraz znim ruchomości summę ogólnie umówioną czerwonych złotych 14.000 rachując każdy dukat w monecie srebrnej grubej po złotych polskich 20, a to w dwóch terminach 6 tys. na Wielkanoc 1810 r. i pozostałe 8 tys. na Wielkanoc 1811 roku z prowizyą po 5 od sta.

Aktem rejentalnym z dnia 19 stycznia 1809 r. Józef Ks. Poniatowski przekazał przynależną mu sumę 14.000 # od Skarbu Narodowego za pałac menniczny, Onufremu Kickiemu, Koniuszemu Wielkiemu Koronnemu za zrzeczenie się przez Kickiego praw do massy po Stanisławie Auguście kr. polskim.

Mennica wyżej opisana czynną była za panowania Stanisława Augusta i z części placu jako własności Komissyi Edukacyjnej uskuteczniona była.

Gdy rząd prusski kraj ten zajął, ustała mennica, ustała więc opłata czynszu, a przy urządzeniu hipoteki, rząd pomieniony nieuważał domu i placu biblioteki Załuskich za swoją własność lecz ją za należący do sukcesorów Biskupa Załuskiego w księgach hipotecznych zapisał.

Za nastaniem Księstwa Warszawskiego, Mennica po 15 letniej przerwie czynności swoich wznowioną została, Kommissya Edukacyjna Księstwa Warszawskiego sądziła iż ma prawo dopominać się tegoż samego czynszu jaki był za czasów Rztej polskiej i do roku 1821 pokazywaną była suma czynszu na etacie jako zaległość i dopiero postanowieniem Księcia Namiestnika z dnia 20 marca i 23 października 1821 roku zaległość ta została mnożoną i nadal z etatu wykreśloną na zasadzie § 2 wyżej wzmiankowanego postanowienia; „Gdy Komissya Rządowa wyznań Religijnych i oświecenia publicznego wszystkie fundusze dla siebie z Kassy Jeneralnej pobiera, i niema jeszcze pewności czyją jest własnością biblioteka Załuskich zwana od której części placu Mennica posiada, przeto również czynsz rządowy z tego placu na etacie 1821 r. uchyla się i w przyszłości nie ma być na etatach uskuteczniony.

Wykaz sum pieniędzy i ilości sztuk czyli monet wybitych w mennicy Warszawskiej, pod stemplem Księstwa Warszawskiego od r. 1810 do r. 1815 (sporządzony według urzędowych dokumentów).

(w opracowaniu)

Monety wybite w mennicach w końcu roku, pozostawały zwykle w skarbcu; rachunki zaś podawane w spra­wozdaniach urzędowych wykazują tylko w którym roku, ile sztuk każdego gatunku m onety i na jaką sumę wypuszczono w obieg; dla tej to przyczyny widzimy w r. 1813 pozycyę, wykazującą wypuszczanie mo­nety groszowej, chociaż w tym roku groszowa moneta wybijaną nie była; są to więc ostatki mennicze z wybitych groszy jeszcze w roku 1812.

O MONETACH BITYCH W ZAMOŚCIU W 1813 ROKU

Wyjątki z dziennika utrzymywanego przez Generała dywizyi Hauke, Naczelnego Dowódcę twierdzy Zamość w czasie oblężenia takowej w roku 1813.

D. 3 Września. Generał dowódzca twierdzy, chcąc korzystać ze znajdującej się w Zamościu starej miedzi i sreber franciszkańskich złożonych w kollegijacie, postanowił bić z nich pieniądze. Pod - Inspektor Kontecki i Major placu Machnicki trudnią się pierwszy Mennicą do srebrnych, drugi do miedzianych.

Ze srebra będą wybite dwu-złotówki z napisem na jednej stronie: „Moneta w oblężeniu Zamościa", a z drugiej: „2 złote — 1813“, a w około „Boże dopomóż wiernym ojczyźnie" z miedzi, 6-groszówki z takimże napisem . Rozkaz do Pod -Prefekta Zarębskiego, Pod-Inspektora Konteckiego i Majora placu Machnickiego: Ze złożonych w Kollegijacie tutejszej sreber Kościelnych, należących do klasztoru XX Franciszkanów, W. Pod-Prefekt wybierze te, których robota ma najmniej wartości i oddać je raczy urzędownie panu Pod-lnspektorowi Konteckiemu, pod którego Dyrekcyą pieniądze mają być z nich wybite.

Z całej czynności powinien być zrobiony wywód słowny, w assystencyi Majora placu, Burmistrza i członka z Magistratu, niemniej X Kanonika przełożonego Kollegijaty, którego jeden egzemplarz zostanie w kollegijacie, drugi w Pod-Prefekturze, trzeci w Magistracie, czwarty u p. Pod-Inspektora Konteckiego, piąty u mnie, a szósty do biura placu oddany będzie.

D. 11 Września. Kommissyja wyznaczona przez Generała Dowódzcę twierdzy odebrała dziś ze składu Srebra franciszkańskie, ważące 159 funtów, 26 łutów wagi Wiedeńskiej, które oddała do Mennicy na bicie pieniędzy.

D. 15 Listopada. Z wziętych w rekwizycyą z kassy Magistralnej 1.330 sztuk 6-grajcarówek austryackich, wybite zostały w Mennicy garnizonowej tyleż sztuk 6-groszówek i do Kassy wojskowej złożone.

D. 22 Listopada. Z wziętych w rekwizycyę ze składu Sreber franciszkańskich ff. 159 łutów 26, wybita została Summa Złp. 15,660 i ta do kassy wojskowej złożona.

Rozkaz dzienny wydany przez Generała Dywizyi Hauke Naczel. Dowódzcę t. Z d. 23 Listopada 1813 r. Ze sreber pozostałych po XX. Franciszkanach na składzie w Kollegijacie tutejszych będących, wzięto w rekwizycyę funtów 159 łutów 26 wagi Wiedeńskiej, z tych za staraniem Pod-Inspektora Konteckiego i porucznika Inżynierów Hincza, wybite zostały pieniądze w dwu - złotówkach piętnaście tysięcy sześćset sześćdziesiąt złotych polskich N 15,660, po wybiciu tej summy pozostało jeszcze srebra funtów ośm, łutów 16, które się stopić nie dało, i p. Pod-Prefektowi Zarębskiemu dla zwrócenia go właścicielom Franciszkanom oddanem zostało.

Miedzi austryackiej wzięto z kassy Magistralnej w 6-grajcarówkach 1,330 sztuk, czyli złotych 266. Z tych, za staraniem kapitana Machnickiego, wybito 6-groszówek 1,330 sztuk, czyli złotych 266. — Obydwie te summy obracają się na zapłacenie Garnizonu, Urzędnikom cywilnym i jeńcom rossyjskim, pięcio-dniowego żołdu bez Massy, obecnym pod bronią, który niezwłocznie ma być wypłacony. — Stępie i machiny, w przytomności Pod-Prefekta Zarębskiego, Pod-Inspektora Konteckiego, Majora placu i Burmistrza mają być zniszczone, a wywód słowny z tej czynności, której egzemplarz jeden w Magistracie złożonym zostanie, sporządzonym będzie Imieniem Garnizonu; panu Pod-Inspektorowi Konteckiemu, Kapitanowi Machnickiemu, porucznikowi Hincz i podpułkownikowi Płonczyńskiemu, który się także do tego przykładał, za uczynioną w tej okoliczności usługę, podziękowanie oświadczam. Trudności doświadczone przy wystawianiu machin, są wiadome całemu Garnizonowi. Załatwienie onych czyni zaszczyt tym, którzy się do tego przykładali.

(Akta byłej Mennicy Warszawskiej „Zamojskich pieniędzy" II, Z. 5).

I. Monety bite przez Austryę.

S. — Szomolnok (Schmollnitz) węgierska mennica miedziana.
I.C. - F.A. — Johann Augustin v. Cronberg, mincarz wiedeński 1766—1804. Franz v. Aicherau Gwardein.
C. - A. — Cronberg mincarz. - Aicherau Gwardein.

II. Monety bite dla Prus Południowych i m. Gdańska.

A. — Mennica berlińska.
B. — Mennica wrocławska.
E. — Mennica królewiecka.

III. Wolne miasto Gdańsk.

M. — Meyer Jan Ludwik mincarz.

IV. Monety bite dla W. Ks. poznańskiego.

A. — Mennica berlińska.
B. — Mennica wrocławska.

V. Księstwo Warszawskie.

I. S. — Jan Sztokman 1810-1811 Mincarz warszawski.
I. B. — Jakób Benik 1811-1815 Mincarz warszawski.

• 1. Bite przez Austryę.
• 1

  Szeląg. Strona główna. Ukoronowana tarcza z herbami: Galicyi, Lodomeryi i Oświęcimia; w środku pod cesarską koroną herb Habsburgów. Strona odwrotna. Napis w czterech wierszach: 1 (SCHILLING | 1774) S.
• 2

  15 Krajcarów. S.G. Nad skrzyżowanem i gałązkam i palmy i lauru biust Maryi Teresy; głowa w welonie, dookoła biustu napis: M • THERESIA • D • G • R • I • HU • BO • GA • LO • REG • w odcinku u dołu napis w dwóch wierszach: XCVI EX MARCA (PURA VIEN: S. O. Ukoronowana tarcza z herbami Galicyi, Lodomeryi i Oświęcimia; w środku pod koroną cesarską herb Habsburgów, pod tarczą, upiększoną ornamentami girlandowymi, liczba wartości: 15 KR; po bokach girlandy litery mincarskie C. — A.w półotoku napis: ARCHID • AUS • DUX• OSW • ZAT • 1775.
• 3

  Jak 2, lecz rok 1776.
• 4

  Jak 3, lecz korona nad tarczą i girlanda u dołu — odmienne.
• 5

  Jak 4, lecz rok 1777.
• 6

  Jak 5, lecz napis otokowy większerni literami.
• 7

  30 Krajcarów. S.G. Ukoronowana tarcza z herbami: Galicyi, Lodomeryi i Oświęcimia; w środku pod cesarską koroną herb Habsburgów; tarczę podtrzymują dwa gryfy z odwróconemi głowami; w ornamencie girlandowym liczba wartości 30 KR. w półotoku napis: M • THERESIA • D • G • R • I • HU • BO • GA • LO • REG • S. O. W wieńcu palmowo-laurowym u dołu przewiązanym wstęgą — napis w pięciu wierszach: XXXXVIII | EX MARCA | PURA | VIENNENSI | 1775. pod wieńcem litery C — A. W otoku napis: ARCHID • AUS • DUX • OSW • ZAT • (próba mennicza).
• 8

  S. G. Biust Maryi Teresy; pod skrzyżowanemi gałązkami palmy i lauru napis w dwóch wierszach: XXXXVIII EX MARCA | PURAVIEN : w otoku zaś: M • THERESIA • D • G • R • I • HU • BO • GA • LO • REG • S. O. Jak S.G. 7, lecz u dołu girlandy inicyały I. C. — F. A., a w otoku napis: ARCHID • AUS • DUX • OSW • ZAT 1775.
• 9

  Jak 8, lecz rok 1776.
• 10

  Jak 8, lecz rok 1777.
• 11

  Grosz. S.G. Ukoronowany orzeł austryacki; w środku pod cesarską koroną herb Habsburgów; pod orłem skrzyżowane sztandary; w półotoku napis: MONET • AER EXERCIT • CAES • REG. S.O. Nad skrzyżowanemi gałązkami lauru i palmy napis w czterech wierszach: 1 |GROSSVS| POL| 1794.
• 12

  3 grosze. S.G. Jak 11. S.O. Nad skrzyżowanemi gałązkami lauru i palmy napis w czetrech wierszach: 3 |GROSSI| POL| 1794.
• 13

  6. groszy. S.G. Jak 11. S.O. Nad skrzyżowanemi gałązkami lauru i palmy napis w czterech wierszach: VI |GROSSI| POL 1794. (próba mennicza).
• 2. Bite przez Prusy.
• 14

  Szeląg. S.G. Na owalnej ukoronowanej tarczy monogram z liter F. W. R. S. O. Napis w pięciu wierszach: * I * |SOLID:| BOR : MER :| 1796 |B.
• 15

  Jak 14, lecz na stronie odwrotnej pod rokiem litera E.
• 16

  Jak 14, lecz rok 1797.
• 17

  Jak 16, lecz monogram większy i liczby roku ścieśnione.
• 18

  Jak 17, lecz liczby roku szeroko rozstawione i pod rokiem litera E.
• 19

  1/2 grosza. S.G. Na ukoronowanej owalnej tarczy, otoczonej laurowym wieńcem — monogram z liter F. W. R.; u dołu w związaniu wieńca — litera B. S. O. Napis w pięciu wierszach *1/2* |GROSSUS| BORUS :| MERID| 1796.
• 20

  Jak 19, lecz na S. O. w trzecim wierszu BORUSS.
• 21

  Jak 20, lecz rok 1797.
• 22

  Jak 21, lecz na S. G. monogram duży.
• 23

  Grosz. S.G. Biust Fryderyka Wilhelma; w otoku napis: FRIDERICUS WILHELM • BORUSS REX. S.O. Na ukoronowanej owalnej tarczy, otoczonej wieńcem, orzeł pruski, na piersiach którego pod koroną monogram, złożony z liter F. W. R., pod wieńcem litera B. a w otoku napis 1 GROSSUS BORUS MERIDIONAL. 1796.
• 24

  Jak 23, lecz na S. O. w otokowym napisie: BORUSS.
• 25

  Jak 24, lecz na S. O. pod wieńcem litera E.
• 26

  Jak 24, lecz rok 1797.
• 27

  Jak 26, lecz na S. G. WILHILM (omyłkowy).
• 28

  Jak 26, lecz na S. G. BURUSS (omyłkowy).
• 29

  Jak 26, lecz pod wieńcem litera E.
• 30

  Jak 29, lecz rok 1798.
• 31

  3 grosze. S.G. Biust Fryderyka Wilhelma; w otoku napis: FRIDERICUS WILHELM BORUSS • REX • S. O. Na ukoronowanej owalnej tarczy, otoczonej wieńcem, orzeł pruski, na piersiach którego pod królewską koroną monogram F. W. R. pod wieńcem litera B. w otoku napis: GROSSUS BORUS MERID • TRIPLEX • 1796.
• 32

  Jak 31, lecz na S. O. BORUSS.
• 33

  Jak 31, lecz napisy otokowe większemi literami, (bity w srebrze).
• 34

  Jak 31, lecz na S. O. w otokowym napisie: TERIPLX (omyłkowy).
• 35

  Jak 31, lecz na S. O. pod wieńcem litera E.
• 36

  Jak 33, lecz pod wieńcem litera A i rok 1797.
• 37

  Jak 36, lecz na S. G. FRIDERICU (omyłkowy).
• 38

  Jak 36, lecz na S. O. pod wieńcem litera B.
• 39

  Jak 38, lecz napisy wiekszemi literami.
• 40

  Jak 39, lecz wieniec odmienny.
• 41

  Jak 40, lecz na S. G. FIRIDERICUS (omyłkowy).
• 42

  Jak 40, lecz na S. G. WIHELM (omyłkowy).
• 43

  Jak 38, lecz pod wieńcem litera E.
• 3. Bite dla Gdańska.
• 44

  Szeląg. S. G. Ukoronowane litery F. W. złączone w monogram. S. O. napis w pięciu wierszach: * I * |DANZIG • SCHILLING| 1801 | A.
• 45

  S. G. Na ukoronowanej tarczy herb miasta Gdańska. S. O. Napis w trzech wierszach: * I * |SCHILLING| 1808.
• 46

  S. G. Ukoronowana tarcza z herbem Gdańska przedziela rok 18 — 08. S. O. Napis w dwóch wierszach: * T * SCHILLING u dołu pod skrzyżowanemi gałązkami palmy — litera M.
• 47

  Jak 46, lecz rok 18— 12.
• 48

  Grosz. S.G. Na podstawie dwa lwy, odwrócone ku brzegom monety, podtrzymują ukoronowaną tarczę z herbem Gdańska; nad tarczą w wieńcu skrzyżowane gałązki palmy i wawrzynu; pod tarczą zaś rok 1809. S. O. Napis w dwóch wierszach: EIN | GROSCHEN pod skrzyżowanemi gałązkami — litera M i w perłowym otoku napis: DANZIGER KUPFER MUENZE.
• 49

  Jak 48, lecz rok 1812.
• 50

  Jak 49, lecz na S. G. i S. O. skrzyżowane gałązki innego gatunku.
• 51

  Szostak. S. G. na podstawie dwa lwy, odwrócone ku brzegom monety, pod trzymują ukoronowaną tarczę z herbem Gdańska; pod tarczą — rok 1808. S. O. W wieńcu palmowym napis w czterech wierszach: 5 | EINEN | DANZIGER | GULDEN.
• 52

  S. G. Na podstawie dwa lwy, odwrócone ku brzegom monety, podtrzymują tarczę z ukoronowanym herbem miasta Gdańska; nad tarczą w wieńcu skrzyżowane gałązki palmy, pod tarczą — r. 1809. S. O. Napis w czterech wierszach : 5| EINEN |DANZIGER| GULDEN, niżej skrzyżowane gałązki i litera M. (prawdopodobnie dwa ostatnie numera będą próbami menniczemi).
• 4. Bite dla W. Ks. Poznańskiego.
• 53

  Grosz. S.G. Na ukoronowanej owalnej tarczy, otoczonej wieńcem dębowym, orzeł pruski, a na nim monogram z liter F. W. R. S. O. Napis w sześciu wierszach: I |GROSCHEN| GR • HERZ • | POSEN | 1816 | A, u góry w półotoku napis: 180 EINEN THALER.
• 54

  Jak 53, lecz w trzecim wierszu po GR: HERZ: i rok mniejszemi cyframi.
• 55

  Jak 54, lecz napisy wiekszemi literami.
• 56

  Jak 54, lecz na stronie odwrotnej w trzecim wierszu: HREZ (omyłkowy).
• 57

  Jak 54, lecz pod rokiem litera B.
• 58

  Jak, 54, lecz rok 1817.
• 59

  3 grosze. S.G. Jak 53. S. O. napis w sześciu wierszach: 3 |GROSCHEN| GR • HERZ| POSEN| 1816 | A, u góry w półotoku napis: 60 EINEN THALER.
• 60

  Jak 50, lecz pod rokiem litera B.
• 61

  Jak 59, lecz rok 1817.
• 5. Bite dla Ks. Warszawskiego.
• 62

  Grosz. S.G. Na dwudzielnej ukoronowanej tarczy w polu pierwszem — herb saski, w drugiem zaś orzeł polski; tarczę otaczają gałązki palmowe skrzyżowane u dołu. S. O. Napis w czterech wierszach: 1 | GROSZ| 1810 |I. S.
• 63

  Jak 62, lecz orzeł szeroki a na S. O. rok większemi cyframi.
• 64

  Jak 63, lecz gałązki innego układu.
• 65

  Jak 63, lecz tarcza mała.
• 66

  Jak 65, lecz rok 1811.
• 67

  Jak 66, lecz orzeł mały.
• 68

  Jak 67, lecz orzeł i wieniec innego układu.
• 69

  Jak 68, lecz na S. G. orzeł mały, a na S. O. rok ścieśniony.
• 70

  Jak 68, lecz pod rokiem litery I. B.
• 71

  Jak 70, lecz rok 1812.
• 72

  Jak 71, lecz w cyfrach roku 2 zakręcona.
• 73

  Jak 72, lecz lecz rok ścieśniony.
• 74

  Jak 73, lecz rok 1814.
• 75

  Jak 74, lecz cyfry roku innego kształtu.
• 76

  Jak 75, lecz rok szeroko rozstawiony.
• 77

  3 grosze. S. G. Jak 62, lecz na większym krążku. S. O. Napis w czterech wierszach: 3 |GROSZE| 1810 |I. S.
• 78

  Jak 77, lecz korona, wieniec, orzeł i napisy innego kształtu.
• 79

  Jak 78, lecz napisy szeroko rozstawione.
• 80

  Jak 78, lecz orzeł szeroki, a na S. O. 3 odmienna.
• 81

  Jak 77, lecz rok 1811.
• 82

  Jak 81, lecz orzeł mniejszy.
• 83

  Jak 82, lecz orzeł większy, a na S. O. cyfry roku zwężone.
• 84

  Jak 81, lecz orzeł innego układu.
• 85

  Jak 83, lecz 3 odmiennego stempla, a na S. O. pod rokiem inicyały I. B.
• 86

  Jak 85, lecz rok ścieśniony.
• 87

  Jak 86, lecz rok 1812.
• 88

  Jak 87, lecz cyfry roku 8 i 2 odmienne.
• 89

  Jak 88, lecz korona nad tarczą większa, w zakończeniu zaś wieńca gałązki wywinięte ku dołowi, na S. O. 3 szeroka.
• 90

  Jak 89, lecz rok 1813.
• 91

  Jak 90, lecz cyfry roku ścieśnione.
• 92

  Jak 90, lecz rok 1814.
• 93

  Jak 92, lecz na S. G. orzeł innego rysunku a na S. O. 3 większa i cyfry roku 1814 ścieśnione.
• 94

  5 groszy. S. G. Jak 62. S. O. Napis w czterech wierszach: 5 |GROSZY| 1811 |I. S.
• 95

  Jak 94, lecz na S. G. orzeł szeroki, na S. O. 5 mniejsza a rok i inicyały większe.
• 96

  Jak 94, lecz pod rokiem litery I. B.
• 97

  Jak 94, lecz rok 1812.
• 98

  Jak 97, lecz orzeł innego rysunku.
• 99

  Jak 98, lecz na S. O. cyfry 5 i 1812 odmiennego układu.
• 100

  10 groszy. S. G. Jak 62, S. O. Napis w czterech wierszach: 10 |GROSZY] 1810|I. S.
• 101

  Jak 100, lecz na S. G, korona, tarcza, orzeł i wieniec znacznie mniejsze.
• 102

  Jak 100, lecz innego rysunku, obwody perłowe, rok 1812, a inicyały — I. B.
• 103

  Jak 102, lecz rok 1813.
• 104

  1/6 talara (złotówka). S.G. Popiersie Fryderyka Augusta. W otoku napis: FRID • AVG REX • SAX • DVX VARSOV. S. O. Na ukoronowanej dwudzielnej tarczy w polu pierwszem — herb saski, w drugiem zaś — orzeł polski; tarczę otaczają gałązki palmowe skrzyżowane u dołu; skrzyżowanie dzieli inicyały I. S., korona u góry przedziela cyfry roku 18—11, u dołu liczba wartości: 1/6 TALARA.
• 105

  Jak 104, lecz rok 1812 i pod wieńcem inicyały I. B.
• 106

  Jak 105, lecz rok 1813.
• 107

  Jak 106, lecz rok 1814.
• 108

  1/8 talara (dwuzłotówka). Podobny do N 104, lecz na S.O. napis: 1/8 talara i rok 18— 10 w otoku zaś FRID • AVG • REX SAX • DVX • VARSOV • S. O. Na ukoronowanej owalnej dwupolowej tarczy, w polu pierwszem — herb saski, w drugiem zaś — orzeł polski; tarcza otoczona wieńcem palmowym, pod nim inicyały I. S. i niżej 1/8 TALARA, u góry zaś korona przedziela rok 1810.
• 109

  Jak 108, lecz rok 1811.
• 110

  Jak 109, lecz na S. O. związanie wieńca innego układu.
• 111

  Jak 110, lecz rok 1812 i na S. O. inicyały I. B.
• 112

  Jak 111, lecz rok 1813.
• 113

  Jak 112, lecz rok 1814.
• 114

  Talar. S.G. Jak Nr. 104, lecz na S.O. korona przedziela rok 18— 11, u dołu zaś pod inicyałami I. B. napis: TALAR.
• 115

  Jak 114, lecz rok 1812.
• 116

  Jak 115, lecz rok 1814.
• 117

  Dukat. S. G. Jak Nr. 104, lecz na S. O. korona przedziela rok 1812, inicyały I. B., w otoku zaś napis rozpoczynający się od dołu: AUREUS • NUMMUSDUCAT • VARSOV.
• 118

  Jak 117, lecz rok 1813.
• 6. Bite podczas oblężenia Zamościa.
• 119

  Sześć groszy. S.G. Napis w czterech wierszach: PIENIĄD |W OBLEZENI | ZAMOŚCIA| 1813. S. O. Napis w dwóch wierszach: 6 • GROSZY.
• 120

  S.G. Napis w czterech wierszach: PIENIĄDZ| W OBLEZENIU| ZAMOŚCIA 1813|. S. O. Nad skrzyżowanemi gałązkami palmy napis w dwóch wierszach: 6 GROSZY.
• 121

  S.G. Jak 120. S.O. Nad skrzyżowanemi gałązkami palmy napis w dwóch wierszach: 6 |GROSZY. W otoku zaś napis: * BOŻE DOPOMOZ WIERNYM OYCZYZNIE.
• 122

  Dwa złote. S.G. Napis w czterech wierszach: MONETA| W |OBLĘŻENIU ZAMOŚCIA. S. O. W laurowym wieńcu napis w trzech wierszach: 2 |ZŁOTE| 1813 i w otoku napis rozpoczynający się od dołu: BOŻE DOPOMOZ WIERNYM OYCZYZNIE.
• 123

  Napis w trzech wierszach: MONETA W OBLEZENIU| ZAMOŚCIA, pod napisem bomba. S. O. Jak 122, lecz napis mniejszemi literami.
• 124

  Jak 123, lecz mniejsza bomba i cyfra 2 grubsza.
• 125

  Jak 124, lecz na S.G. większa bomba a na S.O. napisy w otoku drobnemi literami.
• 126

  Jak 125, lecz na S. G. bomba mniejsza.
• 127

  Jak 124, lecz na S. O. BOŻE DOPOMOZ WIERNYM OYCZYZNIE.